Klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków (rebus sic stantibus) jest instytucją prawną przewidzianą w art. 3571 Kodeksu cywilnego. Znajduje ona zastosowanie w przypadku niemal wszystkich umów. Wyjątek stanowią umowy, w których strony wyłączyły zastosowanie omawianej klauzuli lub w sposób odmienny uregulowały zasady wykonywania swoich zobowiązań w przypadku wystąpienia nadzwyczajnych okoliczności. Przykładowo jeżeli strony zawarły w umowie postanowienie regulujące ich zobowiązania w przypadku np. wystąpienia epidemii, ustawowa klauzula rebus sic stantibus nie znajdzie zastosowania. W tym przypadku pierwszeństwo ma klauzula umowna. Omawiana instytucja umożliwia stronom wystąpienie z pozwem o dostosowanie umowy do zmienionych realiów gospodarczych. Wydając wyrok sąd może orzec o:
- zmianie sposobu wykonania zobowiązania;
np. poprzez zmianę czasu lub miejsca spełnienia świadczenia, rozłożenie płatności na raty, przedłużenie trwania umowy;
- modyfikacji wysokości świadczenia stron;
np. poprzez zmianę ceny, wysokości wynagrodzenia, ilości lub rodzaju dostarczanego towaru/usługi;
- rozwiązaniu umowy.
Skuteczne wystąpienie z pozwem wymaga spełnienia łącznie następujących przesłanek:
- wystąpienie zmiany stosunków o nadzwyczajnym charakterze;
- zawierając umowę strony nie przewidywały możliwości wystąpienia nadzwyczajnej zmiany stosunków lub jej wpływu na ich zobowiązanie;
- w wyniku wystąpienia nadzwyczajnej zmiany okoliczności wykonanie zobowiązania określonego w umowie byłoby połączone z nadmiernymi trudności albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą.
Ciężar dowodu wystąpienia wszystkich przesłanek spoczywa na stronie powodowej, tj. tej, która domaga się modyfikacji stosunku umownego z uwagi na nadzwyczajną zmianę okoliczności.
Zarówno w doktrynie jak i orzecznictwie przyjmuje się, że sytuacje takie jak epidemie są okolicznościami nadzwyczajnymi w rozumieniu omawianego przepisu. Oznacza to, że w aktualnych warunkach, dla skorzystania z klauzuli konieczne jest wykazanie spełnienia pozostałych dwóch przesłanek. Wymóg nieprzewidywalności obejmuje w szczególności sytuację, gdy strony w ogóle nie przewidywały wystąpienia danego zdarzenia. Dotoczy on jednak również sytuacji, kiedy strony co prawda przewidywały wystąpienie jakichś nadzwyczajnych zdarzeń, ale nie przewidywały ich wpływu (w tym jego skali) na zobowiązanie. Przykładowo strony mogły ogólnie przewidywać wystąpienie utrudnień o charakterze prawnym, takich jak wejście w życie ustawy regulującej funkcjonowanie danej branży, nowelizację ustaw podatkowych, czy zmiany w Kodeksie pracy, lub utrudnień o charakterze faktycznym, takich jak trudności w transporcie towaru, ograniczenia celne, czy przerwy w dostawach energii elektrycznej. Nie przewidywały one jednak, że stawki ceł zmienią się 20-krotnie, a przerwa w dostawie nie będzie miała charakteru incydentalnego, lecz będzie trwała kilka tygodni lub miesięcy.
Ostatnią z omawianych przesłanek jest wystąpienie nadmiernych trudności lub groźby rażącej straty. Klauzula nie obejmuje zatem sytuacji, w której z powodu nadzwyczajnych okoliczności występują jakiekolwiek trudności lub straty, lecz jedynie takie o charakterze szczególnym i ponadprzeciętnym. Należy zwrócić uwagę, że sąd dokonując oceny sytuacji, bierze pod uwagę interesy obu stron odpowiednio wyważając ich (często sprzeczne) interesy. Przykładowo, konieczność reorganizacji pracy w przedsiębiorstwach na model zdalny i utrata efektywności wykonywanych zadań, ma w przypadku pandemii charakter powszechny i w przypadku wielu branż (np. IT, w szczególności w software housach, w których część pracowników świadczy pracę w modelu full remote, czyli pełnej pracy zdalnej) wystąpienie takich trudności prawdopodobnie nie będzie dla sądu wystarczającym uzasadnieniem dla zwiększenia należnego wynagrodzenia, ale być może pozwoli odroczyć termin wykonania umowy.
Sąd według własnego uznania decyduje o sposobie modyfikacji zobowiązań stron lub też o rozwiązaniu umowy, biorąc pod uwagę interesy obu stron oraz zasady współżycia społecznego. Swoboda decyzji sędziowskiej i ogólnikowość kryteriów stosowania klauzuli sprawiają, że omawiana instytucja jest elastyczna i może znaleźć zastosowanie w różnorodnych sytuacjach. Z drugiej jednak strony, znacząco ogranicza pewność stron co do możliwego rozstrzygnięcia sprawy sądowej. Z tej właśnie przyczyny, w przypadku wystąpienia nadzwyczajnych okoliczności, w interesie obu stron jest samodzielne uregulowanie swoich relacji kontraktowych i dostosowanie się do nowych warunków. W przeciwnym wypadku strony biorą na siebie ryzyko uzyskania wyroku, który będzie nie tylko niesatysfakcjonujący i oddalony w czasie, ale też do którego być może trudno będzie im się dostosować – stąd powiedzenie „kiepska ugoda jest lepsza od dobrego wyroku”. Szczególnie w sytuacjach, kiedy ważne jest zachowanie płynności finansowej, które może decydować o przetrwaniu przedsiębiorstwa, uzyskanie korzystnego wyroku ale w odległym terminie nie będzie miało dla strony żadnego znaczenia. Należy przy tym brać pod uwagę terminy rozpatrywania spraw w polskim wymiarze sprawiedliwości, które niestety są coraz dłuższe. Biorąc pod uwagę trudności z funkcjonowaniem sądów w czasach stanu epidemii i spodziewany w związku z tym natłok spraw po ich ponownym uruchomieniu, szansa uzyskania szybkiego wyroku jest niestety niewielka. Rozwiązaniem tej sytuacji może być wystąpienie do sądu z wnioskiem o zabezpieczenie (wniosek taki można złożyć jednocześnie z pozwem, lub odrębnie), który stanowi środek prawny pozwalający na tymczasowe uregulowanie zobowiązania stron do czasu uzyskania ostatecznego wyroku. Sprawy te powinny być rozpatrywane bezzwłocznie, nie później jednak niż w ciągu tygodnia. Termin ten ma jednak charakter wyłącznie instrukcyjny i w praktyce sądowej zwykle jest przekraczany, co nie zmienia jednak faktu, że sprawy takie rozpatrywane są najszybciej.
Warunkiem skorzystania z instytucji nadzwyczajnej zmiany stosunków jest wystąpienie z powództwem. Z perspektywy procesowej oznacza to, że na klauzulę rebus sic stantibus nie można powoływać się w formie zarzutu obronnego. Konieczne w takim wypadku jest wystąpienie z powództwem wzajemnym. W doktrynie i judykaturze istnieje szereg rozbieżności co do tego, czy z omawianej instytucji można skorzystać w przypadku, gdy dłużnik jest już w zwłoce ze spełnieniem swojego świadczenia, jak również w przypadku kiedy zobowiązanie zostało wykonane. Podnosi się m.in., że dłużnik pozostający w zwłoce nie powinien zasługiwać na ochronę prawną. Należy jednak stanąć na stanowisku, że dotyczy to wyłącznie sytuacji, gdy dłużnik dopuścił się zwłoki jeszcze przed wystąpieniem nadzwyczajnych okoliczności. Jeśli zatem zwłoka spowodowana jest np. wystąpieniem epidemii, nie powinna ona mieć wpływu na możliwość skorzystania z uprawnienia określonego w art. 3571 Kodeksu cywilnego. Podobnie spełnienie świadczenia, z zastrzeżeniem woli skorzystania z klauzuli rebus sic stantibus, nie powinno uniemożliwiać dłużnikowi powoływanie się na nadzwyczajną zmianę stosunków na etapie postępowania sądowego.
Aktualna sytuacja w kraju spowodowana pandemią sprawia, że wystąpienie nadzwyczajnej zmiany stosunków gospodarczych w wielu sytuacjach jest trudne do zaprzeczenia. Pewność rozstrzygnięcia uzyskanego w drodze negocjacji powinna stanowić zatem silny czynnik motywujący obie strony do wypracowania kompromisowego rozwiązania, które pozwoli im nie tylko przetrwać ten trudny okres, ale również zbudować dobre relacje, stanowiące solidny fundament przyszłej współpracy.
